شیرین‌سازی و نمک‌زدایی از آب دریا از منظر اقتصادی

از بعد نظری هر محصولی اگر با دو ویژگی اساسی همراه باشد می توان آن را یک کالای اقتصادی نامید؛ نخست سودمندی اقتصادی و دوم کمیابی؛ «آب» با توجه به تنش های آبی جهانی و افزایش نیازها، اکنون هر دو ویژگی را داراست. از دهه 1990 به ویژه پس از اجلاس زمین در ریودوژانیرو، آب به عنوان یک کالای اقتصادی شناخته شده است. افزایش بهره-وری، ذخیره آبخوان ها و بازیافت پساب از روش هایی است که همواره مورد توجه بوده اما در طول دهه ی گذشته به دلیل پیشرفت فناوری در حوزه نمک زدایی امکان استفاده از آب دریا با بهایی اقتصادی در مقاصد شرب و صنعتی فراهم شده و این موضوع ظرفیت نمک زدایی آب شور را به شدت افزایش داده است.

صنعت نمک زدایی آب دریا

تعداد سایت های آب شیرین کن در جهان به 21000 ماژول و ظرفیت آن به بیش از 100 میلیون مترمکعب در سال 2022 رسیده که این میزان در یک دهه گذشته بیش از دو برابر شده است. 53 درصد از شیرین سازی آب در خاورمیانه، 17 درصد در شمال افریقا انجام می شود.

صنعت نمک زدایی با سطحی که بتواند تنش آبی در مناطق پر آب و در حوزه کشاورزی را بهبود بخشد هم از نظر ظرفیت و هم از نظر بهای تمام شده فاصله زیادی دارد. مجموع دبی کل ظرفیت نمک زدایی جهان 1.1 هزار مترمکعب در ثانیه است و جهت درک بهتر ظرفیت این صنعت می توان با دبی آب رود می سی سی پی به عنوان از پر آب ترین رودهای جهان و نیز رود کارون پر آب ترین رود ایران مقایسه کرد که به طور میانگین به ترتیب 17 و 0.5 هزار مترمکعب در ثانیه می-باشد. از این رو این صنعت عمدتاً در حوزه دریای مدیترانه و خلیج فارس-دریای عمان و با مقاصد آب شرب و سپس مقاصد صنعتی رشد یافته است.

بزرگ ترین سایت های نمک زدایی در دنیا سایت راس الخیر در عربستان سعودی با ظرفیت یک میلیون مترمکعب و سپس سایت الطویله در امارات با ظرفیت 900 هزار متر مکعب در روز بوده که مصارف شرب مقصد اصلی هر دو سایت می باشد.

سرمایه‌گذاری و بهای اقتصادی آب

بر اساس گزارش بانک جهانی، مخارج سرمایه ای احداث برای ظرفیت هر هزار مترمکعب در روز در منطقه خلیج فارس بین 1.2 تا 1.8 میلیون دلار هزینه‌های عملیات و نگهداری نیز برای هر مترمکعب بین 0.4 تا 1 دلار و قیمت آب نمک-زدایی شده نیز برای هر مترمکعب بین 0.96 تا 1.9 دلار متغیر بوده است.

نمودار ذیل قیمت آب نمک زدایی شده را بر حسب مقیاس نشان می‌دهد؛

در مخارج و هزینه‌های عملیاتی سه عامل مهم تاثیرگذار است؛ صرفه در مقیاس ظرفیت، غلظت و شوری آب و هزینه انرژی. به تبع تغییر مخارج سرمایه‌ای و عملیاتی، قیمت آب نیز متاثر از این سه عامل بوده است. بطور میانگین به ازای هر 10 درصد افزایش ظرفیت 1.7 درصد بهای آب کاسته شده است، و بهای آب در سایت های بزرگ و کوچک مقیاس تفاوت بسیار معناداری دارد.

همچنین در این صنعت با توجه به مخارج سرمایه‌ای بالا و لزوم بازگشت سرمایه، حاشیه سود بسیار بالاست و ارزش آب نیز با منطق اقتصادی کسب بازدهی داخلی IRR و دوره بازگشت سرمایه  معقول قیمت گذاری می گردد. بر اساس تجربه در کشورهای حاشیه خلیج فارس، برای احداث یک ماژول استاندارد با ظرفیت 200 هزار مترمکعب در روز حدود 250 میلیون دلار سرمایه‌گذاری لازم است و ارزش آب نیز در حدود 1 دلار خواهد بود. با این ارقام و احتساب حاشیه سود 40 درصدی، بازدهی داخلی در واحد ارزی حدوداً 8 درصد، و بازگشت سرمایه بیش از 10 سال خواهد بود. لذا حاشیه سود کمتر از این میزان چندان توجیه‌پذیر نیست.

صنعت نمک زدایی آب در ایران

مطابق برنامه ششم توسعه دولت موظف گردیده30 درصد آب آشامیدنی مناطق جنوبی کشور را از طریق شیرین سازی آب دریا تامین کند. این موضوع در کنار بحران‌های آب در استان‌های مرکزی ایران و نیاز صنایع و معادن به آب، موجب شد در دهه نود مطالعات و احداث سایت های نمک زدایی در مقیاس بزرگ جهت انتقال آب به فلات مرکزی و کریدور شرقی در دستور کار قرار گیرد.

هم‌اکنون شرکت های تامین و انتقال آب خلیج فارس (واسکو)، تامین آب صنایع و معادن (ایمواسکو) و تامین آب صفه (آیواسکو) مهمترین شرکت‌های توسعه‌دهنده این صنعت و انتقال آب به مقاصد شرب و صنعتی هستند و سرمایه گذاران این طرح‌ها نیز عمدتاً ذینفعان انتقال آب از جمله شرکت‌های معدنی، فولاد و مس می باشند. طبق برنامه، ظرفیت نهایی واسکو، انتقال 1.5 میلیون مترمکعب در روز به فلات مرکزی، شرکت ایمواسکو انتقال 800 هزار مترمکعب در کریدور شرقی و شرکت آیواسکو 400 هزار مترمکعب به صنایع استان اصفهان است.

مخارج سرمایه ای، عملیاتی و قیمت آب در حوزه نمک‌زدایی اطلاعات مطابق آمارهای منطقه ای شرح گردید اما در ایران نسبت به سایر کشورهای منطقه دو نکته ی متفاوت و حائز اهمیت وجود دارد؛

نخست آنکه شیرین سازی و انتقال آب در ایران عمدتا جهت مصارف صنعتی دیده شده است، و نیاز مصارف صنعتی نیز در مناطقی با فاصله طولانی با سواحل هستند، لذا بحث سرمایه گذاری جهت انتقال آب پررنگ‌تر از صرفاً نمک زدایی و شیرین سازی آب خواهد بود.

دوم، ایران یکی از مرتفع ترین کشورهای دنیاست که 90 درصد مساحت آن روی فلات قرار دارد. انتقال آب به استان های مرکزی به معنی انتقال و صعود آب از ارتفاع صفر از سطح دریا به بالای 1500 متر از سطح دریاست (در مناطقی بالای 2500 متر). مسیرسازی لوله گذاری و احداث ایستگاه‌های پمپاژ تا روی فلات، مخارج سرمایه ای، هزینه های نگهداری و انرژی و به تبع آن بهای آب را بطور چشمگیری بالا خواهد برد.

بهای آب نمک زدایی شده در ایران بالغ بر 1 یورو بوده و انتقال به ازای هر صد کیلومتر از سواحل تا روی فلات 30 تا 40 سنت و پس از آن 15 تا 25 سنت به بهای آب اضافه می‌کند. تعیین بهای دقیق بهای آب در هر منطقه برآورد دقیق خود را می طلبد اما انتظار نمی رود بهای آب در استان های کرمان و شمال سیستان وبلوچستان کمتر از 2 یورو، در استان-های خراسان جنوبی و یزد کمتر از 3 یورو و در استان های خراسان رضوی و اصفهان کمتر از 4 یورو باشد.

در سال 1402 مصرف آب در 4 مجتمع صنعتی بزرگ فلات مرکزی ایران به شرح جدول ذیل بوده است:

بر اساس منطقه جغرافیایی هریک از مجتمع های صنعتی فوق انتظار می رود حاشیه سود ناخالص ملی مس به عنوان پرمصرف ترین صنعت در حوزه آب، حدود 4%، فولاد مبارکه حدود 2%، معادن گل گهر نیز 2% و چادرملو نیز نزدیک به 3% تحت تاثیر ارزش واقعی آب قرار گیرند.

از این روی فارغ از مبحث چالش های سرمایه گذاری و احداث، انتقال آب در ایران جهت استفاده صنایع کاملا از لحاظ اقتصاد به صرفه و از نظر اجتماعی ضروری  و از نظر کلان جهت تامین آب پایدار راهبردی است. چالش های این صنعت تامین انرژی در فصول پر تقاضای برق، تامین تجهیزات در شرایط تحریمی، عدم اطمینان در میزان تقاضای آب شرب و تامین مالی مخارج سنگین این مگا پروژه ها می باشد که در سال‌های اخیر صندوق توسعه ملی در تامین مالی 8 طرح بالغ بر 600 میلیون دلار مشارکت داشته و اخیرا نیز از تخصیص 2 میلیارد دلار جهت توسعه این طرح‌ها خبر داده است.

نویسنده: مجتبی شهریاری؛ کارشناس بازار سرمایه