٧٠ درصد جمعیت تهران مازاد است!

انجمن علمی اقتصاد شهری، بسترسازی برای اجرای الگوی اقتصاد مقاومتی در حوزه شهری را مورد بررسی قرار داده که «مقاوم سازی اقتصاد شهری از طریق بهینه­ یابی جمعیت شهری» یکی از مقالات آن بوده است.

به گزارش ایسنا، در این تحقیق اندازه کارا شهر برای شهر تهران در سطح ۲ میلیون و ۳۸۵ هزار نفر عنوان شده که نشان می دهد جمعیت شهر تهران سال ها است از سطح کارا عبور کرده است.

یکی از مهمترین مشخصات که اقتصاد ایران نیز از آن رنج می‌برد بهره وری اقتصاد است. بهره وری در سطح اقتصاد شهری به معنای برخورداری مناسب از صرفه‌های تجمیع (محلی و شهری) است. در واقع شهری که بتواند توازن مناسبی میان صرفه‌های تجمیع و اثرات ازدحام ایجاد کند به عنوان شهر کارا شناخته می‌شود. افزایش جمعیت از یک طرف صرفه‌هایی برای شهر ایجاد می‌کند که در ادبیات با عنوان اثرات خارجی جاکوبزی و مارشال، ارو و رومر نیز شناخته می‌شود. از طرف دیگر اثرات خارجی منفی و آثار ازدحام از جمله آلودگی، ترافیک و ... همگام با افزایش جمعیت ایجاد می‌شود. آن سطح از جمعیت که منجر به حداکثر شدن خالص صرفه‌ها شود اندازه کارای شهر شناخته می‌شود و با خود مقاومت اقتصاد شهری را همراه خواهد داشت.

به غیر از ریشه‌های ملی و اسلامی اقتصاد مقاومتی، این مفهوم دارای ریشه های در ادبیات علم اقتصاد و همچنین در سطح بین المللی نیز می‌باشد. برای مثال تاب آوری اقتصادی resilience Economic، آسیب پذیری اقتصادی Economic Vulnerability، غیر شکنندگی اقتصادی Economic Anti-fragility، استحکام اقتصادیEconomy solidarity، بازدارندگی اقتصادی، Economic deterrence و ...

از جمله وسیع ترین ادبیات به تاب آوری اقتصادی باز میگردد که در رشته‌های مختلف علوم از جمله مهندسی برای سیستم های مختلف مطرح می‌شود.

تاب آوری در حوزه‌های علوم طبیعی و مهندسی و نیز مدیریت بحران‌های شهری، و سازماندهی بحث کاملا شناخته شده است. لکن موضوع تاب آوری ملی در سال‌های اخیر به ویژه بعد از بحران مالی سال ۲۰۰۸ مورد توجه نخبگان این حوزه قرار گرفته است. (مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۳)

این پژوهش که در "همایش بین المللی اقتصاد شهری" ارایه شده بیان می‌کند: همانطور که در شهرسازی برای مقابله با زلزله که زمان وقوع و ابعاد آن مشخص نمی باشد، تاسیسات و امکانات شهری را در برابر آن مقاوم (تاب آور) می سازند و به گونه ای تاسیسات شهری و خدمات آن طراحی می گردد که در صورت وقوع زلزله کمترین آسیب به شهر وارد شده و در شهر بتواند به کارکرد خود ادامه دهد. در موضوع تاب آوری ملی و شهری نیز، زیرسیستم های اقتصادی، اجتماعی، حکمرانی، فناوری و زیست محیطی در اقتصاد ملی و اقتصاد شهری باید به گونهای طراحی شوند که بتوانند مخاطرات درونی و بیرونی را جذب کنند و خود را با محیط بسیار متحول با حفظ ثبات و کارکرد های سیستم، اطباق دهند. (مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۳)

پس از تخمین ضرایب می توان با استفاده از دو رابطه اندازه کارا شهر و اندازه پایدار شهر مقادیر کارا و مقادیر پایدار را برای شهرهای مورد مطالعه در دوره زمانی مورد بررسی بدست آورد. در جدول شماره ۳ اندازه کارا شهر برای پنج کلان شهر تهران، اهواز، شیراز، اصفهان و مشهد ارائه شده است. نحوه محاسبه از طریق میانگین گیری متغیرهای توضیحی در دوره مورد بررسیو قرار دادن آن ها در رابطه اندازه کارا شهر بدست آمده است.

ملاحظه می شود اندازه کارا شهر برای شهر تهران در سطح ۲ میلیون و ۳۸۵ هزار نفر بدست آمده است و نشان می دهد جمعیت شهر تهران سال ها است از سطح کارا عبور کرده. در ستون سوم جمعیت واقعی همان دوره برای کلان شهرها آورده شده است که برای تهران ۸ میلیون نفر است. در ستون آخر نسبت مازاد جمعیت نشان داده شده است و به معنای این است که چند درصد از جمعیت کنونی، مازاد بر سطح کارا است. نسبت مازاد شهر تهران در میان کلان شهرهای ایران بیشترین و برابر با ۷۰ درصد می باشد. این نسبت برای سایر کلان شهرها کمتر از شهر تهران است بطوری که برای شیراز ۵۶ درصد، برای اهواز ۶۷ درصد، برای اصفهان ۶۸ درصد و برای مشهد ۶۹ درصد است. در بین این کلان شهرها، شهر شیراز دارای کمترین نسبت مازاد می باشد.

اندازه کارا کلان شهرهای منتخب ایران

اگرچه از نظر برنامه ریز مرکزی وضعیت کارای شهر در سطح اندازه کارا اتفاق می افتد اما این وضعیت لزوما پایدار نیست زیرا انگیزه برای ورود به شهر بدلیل مثبت بودن خالص منافع حاصل از سکونت در شهر وجود دارد. این انگیزه در سطح اندازه پایدار شهر از بین می رود. در جدول شماره ۴ اندازه پایدار شهر برای کلان شهرهای مورد مطالعه آورده شده است. اندازه پایدار برای شهر تهران ک برابر با ۱۱ میلیون و ۴۱۷ هزار نفر است. برای سایر کلان شهرها نیز، جمعیت پایدار بیشتر از جمعیت واقعی است به این معنا که سکونت در شهر متضمن منافع خالص مثبت است و شهر با بزرگتر شدن هنوز توانایی فراهم اوردن منافع خالص مثبت برای ساکنین خود را دارد. این امر با نسبت اندازه واقعی به پایدار که در ستون آخر محاسبه شده است نشان داده شده است. این نسبت برای تهران برابر با ۷۱ درصد است و برای کلان شهرهای اهواز، شیراز، اصفهان و مشهد به ترتیب برابر با ۶۴، ۴۸، ۶۶ و ۶۹ می باشد. بر این اساس از بین کلان شهرهای موجود، شهر شیراز دارای گنجایش بیشتری است و فاصله بیشتری با اندازه پایدار خود دارد.

اندازه پایدار کلان شهرهای منتخب ایران

در این مقاله تلاش شد اندازه کارا و همچنین اندازه پایدار کلان شهرهای منتخب ایران در چارچوب مقاوم سازی اقتصاد براورد شود. از آنجا که مساله اندازه شهر که در این مقاله و بسیاری از مقالات دیگر بر مبنای جمعیت ساکن در شهر نماگر می‌شود یکی از موضوعات مورد علاقه نه تنها مدیران شهری و ساکنین آن شهرها است بلکه مورد توجه سایر افراد ساکن در خارج از آن شهرها که قصد مهاجرت دارند می باشد. روش براورد با استفاده از طراحی الگوی اقتصاد سنجی تابع رفاه اجتماعی مبتنی بر یک الگوی اقتصاد محلی بوده است. در این روش ابتدا تابع مازادی به کمک تابع منافع کل و هزینه های کل شهری تعریف می شود سپس با تصریح یک معادله رگرسیونی و براورد هر کدام از توابع اندازه کارا شهر و اندازه پایدار شهر با استفاده از روابط مستخرج از شرط کارایی و شرط پایداری محاسبه شده است.

نتایج نشان داده است که تمام کلان شهرهای منتخب ایران در سطح بالاتری از وضعیت کارا قرار گرفته اند. نسبت‌های مازاد که نشان دهنده درصد افراد مازاد بر جمعیت کارا است برای شهر تهران بالاتر و برابر با ۷۱ درصد و برای سایر کلان شهرها به ترتیب بزرگی اختصاص به مشهد، شیراز اهواز و اصفهان دارد.

الگوی اقتصاد محلی نشان داد اندازه کارا شهر که توسط برنامه ریز مرکزی تعیین می‌شود لزوما پایدار نبوده و بدلیل وجود انگیزه خصوصی برای ورود به شهر معمولا جمعیت شهرها بیشتر از اندازه کارا می باشد. نتایج نشان داد هیچ یک از کلان شهرها از اندازه پایدار خود عبور نکرده اند.

با توجه به اینکه تمام شهرها از سطح کارای خود عبور کرده اند، تعدیل اندازه شهرها مطابق با اندازه کارا، اقصاد شهرها را در برابر تکانه ها مقاوم خواهد کرد.