فرمان نهاد ناظر به بورس ها برای ترمیم یا تعویض هسته در اسرع وقت

بورس24 : در ماه های گذشته مشکلاتی که در هسته معاملات و معاملات آنلاین بورس رخ داده ، موجب بروز اختلالاتی در معاملات سرمایه گذاران شده است.به طوری که در برخی از روزها سامانه معاملات آنلاین بعضی از کارگزاری ها از دسترس خارج شد و حتی در روزهای عرضه اولیه سهام تازه وارد به برخی از کدهای سهامداران تخصیص نیافت. از دیگر پیامدهای بروز مشکل در هسته معاملات این بود که برخی از معاملات باطل شد و حتی در برخی از موارد بازار فرابورس با تأخیر آغاز شد.

اثرات ناشی از اختلال در هسته معاملات تا حدی جدی شده که این روزها به مهمترین دغدغه بازار سرمایه بدل شده است. البته در طی این مدت مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری در خصوص اختلالات ایجاد شده در هسته معاملات مصاحبه های زیادی انجام داده است. در همین راستا، خبرنگار بورس24 طی گفت و گوی دیگری با مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار به بررسی آخرین وضعیت هسته معاملاتی بورس تهران پرداخته است.

آقای سحرخیز، موضوع مشکلات هسته های معاملات و سامانه های آنلاین بورس چه زمانی قرار است مرتفع شود؟

همانطور که می دانید، بازار سرمایه شامل بازیگران متنوعی است. بازیگرانی که طبق قانون، و طبق رویه هایی که در سایر بورس های دنیا جاریست، نقش ایفا می کنند. به این معنا که همه امور سامانه معاملات، هسته بورس ها، سامانه پس از معاملات، معاملات آنلاین و از این قبیل، توسط یک سازمان، مثل سازمان بورس و اوراق بهادار انجام نمی شود که یک فرد بتواند پاسخ جامعی به همه سوالات بدهد. لذا جهت پاسخ به سوال شما بهتر است، اشاره‌ای به نقش، جایگاه و حدود مسئولیت هر یک از ارکان بازار داشته باشیم.

آیا مسئولیت هسته معاملات با سازمان بورس نیست؟

خیر. اجازه دهید موضوعی را که امروزه بدان توجهی کمتری می شود، یادآور شوم و آن تفکیک جایگاه ناظر و مجریست. سازمان، مسئول نظارت است. اگرچه هر زمان قصوری رخ دهد، طبیعی است نهاد ناظر هم تا حدی، کم یا زیاد، دخیل یا مقصر است. این ساختار قانونی، ساختار درستی است. هرجا نظارت و اجرا از هم جدا نشوند، مشکلاتی پیش می آید که پر از گره خواهد بود و کسی به راحتی توان حل آن را نخواهد داشت.

مسئولیت هسته معاملات با کیست؟

در واقع مسئول اجرایی کلیه امور مرتبط با هسته معاملات هر بورس، همان بورس است. مسئول سامانه پس از معاملات، شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار است. مسئولیت تهیه و راه اندازی و ارائه خدمات معاملات برخط، شرکت کارگزاری است و مسئولیت سازمان، نظارت بر همه این شرکت هاست.

توضیحاتی که درباره مسئولیت نهادهای مختلف نسبت به هسته معاملات ارائه کردید، با پیش فرض های ذهنی که تاکنون وجود داشته، کمی مغایرت دارد. لطفا در این باره بیشتر توضیح دهید.

توجه داشته باشید که مسئولیت کلیه امور مرتبط با معاملات شرکت های ثبت شده نزد فرابورس یا شرکت بورس، بر عهده شرکت فرابورس ایران و به طور مشابه، بر عهده شرکت بورس اوراق بهادار تهران است. زمانی که شرکتی، قصد دارد خدماتی را به صورت الکترونیکی ارائه دهد، مستقل از اینکه از توان تیم فنی خود استفاده کند یا از شرکت پیمانکار فنی دیگری، مسئولیت های حقوقی وی به پیمانکار یا به تیم فنی منتقل نمی شود. با استدلال مشابه، هر گونه مسئولیت مرتبط با هسته معاملات هر یک از بورس ها، بر عهده همان بورس است. در حال حاضر، شرکت بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، شرکت مدیریت فناوری بورس تهران را برای برنامه ریزی و اقدام هماهنگ به عنوان شرکت پیمانکار خود انتخاب نموده اند و البته این امر، مسئولیت بورس ها در برابر هسته معاملات خود را نفی نمی کند.

در حال حاضر، در شرکت بورس کالا، تیم فنی مربوطه در بورس کالا، هسته معاملاتی خود را تهیه کرده و راهبری می کنند. بنابراین الزامی در استفاده از شرکت پیمانکار توسط بورس ها نیست.

مسئولیت امور مرتبط با دریافت سفارش از مشتری و ارسال آن به بورس، بر عهده شرکت کارگزاری است. اینکه یک کارگزاری تصمیم می گیرد که خدمات خود را الکترونیکی (معاملات آنلاین) ارائه دهد، چیزی از مسئولیت کارگزاری نمی کاهد. بورس ها، هسته معاملات را در اختیار کارگزاری ها قرار می دهند تا سامانه آنلاین خود را، مطابق الزامات و مقررات، تولید و طراحی نمایند. بنابراین، اگر زیرساخت آنلاین یک شرکت کارگزاری قطع شد، از لحاظ ساختاری و مسئولیتی، مشابه این است که زیرساخت آنلاین یک بانک قطع شده است. آیا بانک مرکزی باید پاسخگوی قطع شدن سرویس "اینترنت بانک" یک بانک خاص باشد؟! اگر این قطع شدن ها مکرر باشد و برای مردم مشکل ایجاد کند، بانک مرکزی به عنوان ناظر، و نه مجری، ورود می‌کند. در حال حاضر، اگر اختلال در زیرساخت های معاملات آنلاین یک کارگزاری، مکررا رخ دهد، حتما سازمان به عنوان نهاد ناظر ورود می‌کند. کما اینکه همواره سازمان اقدامات نظارتی خود را در خصوص این زیرساخت ها انجام می دهد. اگر هسته معاملات نیز دچار اختلال شد، مسولیت بر عهده خود بورس هاست. به زبان ساده تر، مسئولیت هر گونه اختلال در خدمات الکترونیکی شرکت های کارگزاری بر عهده خود کارگزاری هاست نه شرکت های پیمانکار آن ها (OMS ها) و بطور مشابه مسئولیت هر گونه اختلال در هسته معاملات الکترونیکی بر عهده بورس هاست.

اما مسئول امور پس از معاملات، که شرکت سپرده گذاری مرکزی (سمات) است، به تبع آن، مسئولیت سامانه پس از معاملات نیز بر عهده شرکت سپرده گذاری مرکزی است.

با این توضیحات، اگر قصد سوال از نهاد ناظر داشتید، می دانید مسئولیت هر بخش از کار بر عهده کیست. مشکلات هسته معاملات هر بورس را از بورس مربوطه، مشکلات معاملات آنلاین کارگزاری را از خود کارگزاری، مشکلات سامانه پس از معاملات را از شرکت سمات باید پرسید و مسئول پاسخگویی در خصوص نظارت بر همه این ارکان، سازمان بورس است.

به عنوان نهاد ناظر، به مهمترین چالش بازار سرمایه یعنی موضوع هسته معاملات اشاره کنید. چه زمانی این مشکلات برطرف خواهد شد؟

در حقیقت کسی که باید پاسخ این سوال را به شما بدهد، بورس ها هستند. سازمان هم اعلام کرده است که بورس ها باید برای ارتقا و به روزرسانی هسته معاملات خود فورا اقدام نمایند. اما به عنوان فردی که مسئولیتی در نهاد ناظر دارم، بخشی از توضیحات را شفاف ارائه میکنم.

موضوع تهیه و ارتقا سامانه هسته معاملات توسط بورس ها در حال بررسی و تصمیم گیری است. موضوع تولید سامانه بومی هسته معاملات در دست تولید توسط تیم فنی مشترک دانشگاه تهران و شرکت مدیریت فناوری بورس تهران است. نمی توانم زمان دقیقی بگویم اما در نظر داشته باشید که پیچیدگی های هسته معاملات بسیار زیاد است. هسته معاملات فعلی، که قرار بوده روزانه پاسخگوی 20 هزار معامله باشد، هم اکنون پاسخگوی بیش از یک میلیون معامله در روز است. بدیهی است که بر روی نسخه موجود، بروزرسانی ها و تغییرات زیادی توسط شرکت مدیریت فناوری و با همت بورس ها اعمال شده که توانمندی عملیاتی آن را بیش از 50 برابر ارتقا داده است. عملا نسخه فعلی، فاصله زیادی با نسخه اولیه آن دارد و بخش های زیادی از آن بومی و سفارشی سازی شده است. مشکلات فنی که اخیراً برای هسته معاملات پیش آمده و به عنوان مثال می توان به عدم امکان ایجاد تشکیل صف های طولانی، سرریز کردن مقدار حجم سفارشات و شاخص، حجیم شدن تعداد سهامداران در بورس و فرابورس اشاره کرد، همگی در نسخه های فعلی و طی شش ماه اخیر، برطرف شده اند. من معتقد هستم مشکلات دیگری هم که با بزرگ تر شدن بازار ممکن است برای هسته های معاملات پیش آید، با توان تیم فنی فعلی مرتفع خواهند شد.

در برخی از اخبار، به تولید سامانه بومی هسته معاملات با همکاری دانشگاه تهران اشاره شده است. در این باره توضیح دهید.

سازمان بورس به طور ویژه از بورس ها در تولید سامانه هسته معاملات بومی حمایت می کند و این اقدام با همکاری دانشگاه تهران و شرکت مدیریت فناوری بورس تهران در مسیر پیشرفت خود قرار گرفته است. طبق اظهارات تیم های فنی این پروژه بومی، سامانه هسته معاملات بومی می بایست تا پایان سال 1399 آماده بهره برداری شود. در این زمینه سازمان از هیچ حمایتی دریغ نخواهد کرد. اما هر پروژه ای ریسک های خودش را دارد و باید نسبت به این پیش بینی ها امیدوار باشیم اما برای شرایط امروز بازار، از نظر من به عنوان یک کارشناس، این راهکار کافی نیست و باید راهکارهای موازی با آن را برنامه ریزی نمود چرا که اهمیت سامانه هسته معاملات برای همه واضح است. روشن است که هر سامانه جدیدی، بعد از عملیاتی شدن تا مدتی اختلالات یا نواقصی در آن ظاهر می شود و به مرور در زیر بار عملیاتی به بلوغ می رسد. سرمایه‌گذاری بورس ها در این حوزه به صورت مشترک با دانشگاه‌ها، حداقل مزیتی که به همراه دارد، آموزش و انتقال دانش به نیروی انسانی جوان و نخبه‌ای است که قطعا در بازار سرمایه نیاز مبرم به چنین افرادی وجود دارد.

سامانه فعلی چه زمانی خریداری و چه زمانی بروزرسانی شده است؟ آیا وقت تغییر آن نیست؟

سامانه هسته معاملات بورس ها در حدود سال 1387 خریداری شده است. حجم و اندازه و تعداد سفارش ها و تعداد مشتریان بازار سرمایه در آن روزها را در نظر بگیرید. برای این سامانه، در سال 1395، به دلیل شرایطی که بعد از برجام ایجاد شد، دو اتفاق خوب رخ داد. هم هسته های بورس و فرابورس تفکیک شدند، و هم بروزرسانی آن با تلاش بورس ها، انجام شد.

به روزرسانی انجام شد اما باز هم نیاز به هسته معاملات جدیدی بود که نیازهای امروز بازار را تأمین کند. هر زمانی هسته معاملاتی از یک تولید کننده خارجی خریداری شود، مزیت آن این است که این سامانه، هم به خوبی در محیط های واقعی تست شده است و هم دانش جدیدی را وارد بازار سرمایه می کند اما ایراد آن این است که یک شبه امکان نصب و بهره برداری از آن نیست. شاید حدود یک سال بیشتر یا کمتر زمان نیاز باشد که آن سامانه، سفارشی سازی شود تا امکان بهره برداری از آن در بورس ایران وجود داشته باشد. سال 1395 بورس ها با حمایت سازمان شروع به رایزنی برای خرید سامانه هسته معاملات دیگری کردند که در کشورهایی با ساختار بورس مشابه ایران در حال سرویس دهی بودند، اما به دلایلی از جمله تحریم ها و محدودیت هایی که در داخل کشور ایجاد شده بود، خرید آن متوقف شد.

اما اگر منظور فراهم شدن شرایطی است که سامانه معاملاتی داشته باشیم که به مشکل برخورد نکند، باید گفت که هر سامانه معاملاتی در هر جای دنیا، با مشکلاتی برخورد می کند اما قطعا منظور شما کمتر شدن مشکلات احتمالی است. برای این کار، راهی که تا این لحظه به ذهن من می رسد، تهیه سامانه معاملاتی جدیدی است که مدت زیادی در یک بورس در کشور دیگری با حجم سفارشات و معاملات مشابه زیر بار عملیاتی کار کرده باشد و روی آن سفارشی سازی و بومی سازی انجام شود و سپس، مدتی در یکی از بورس ها فعالیت کند و پس از رفع مشکلات احتمالی، به عنوان هسته سایر بورس ها نیز عملیاتی شود. همه این راهکارها توسط بورس ها در دستور کار برنامه ریزی است و سازمان نیز مکررا درحال پیگیری از بورس ها برای اجرایی شدن این پروژه مهم و کلیدی است. تأکید سازمان، به اقدام عاجل و هماهنگ بورس ها و شرکت سپرده گذاری، برای ارتقا هسته های معاملاتی و پس از معاملات با استفاده از ظرفیت تخصصی شرکت مدیریت فناوری بورس تهران است.

عموما در رسانه ها به سامانه پس از معاملات کمتر اشاره شده است. در حالی که با توجه به توضیحات شما، اهمیت سامانه پس از معاملات گویی کمتر از سامانه هسته معاملات نیست. لطفا در این خصوص توضیح دهید؟

دلیل موضوع این است که مردم و کارگزاری ها، در طول یک جلسه معاملاتی در بازار فعالیت می کنند در حالی که عمده کار سامانه پس از معاملات، بعد از اتمام جلسه معاملاتی بورس هاست. سامانه پس از معاملات، سامانه ای قدیمی است.  این سامانه قبل از سال 1380 خریداری شده و بخشی از آن، یک بار در سال 1386 بروز شده است. پس از آن، در گذر زمان بروزرسانی هایی توسط تیم های فنی داخلی روی آن انجام شده است. اما این بروزرسانی ها، عمدتا متمرکز بر روی کارکرد و منطق کسب و کاری سامانه بوده تا جنبه های کیفیت فنی و سرعت سامانه. روزهایی که تعداد معاملات افزایش می یابند، فرآیندی که در این سامانه انجام می شود، زمانبر است. یکی از دلایلی که عرضه های اولیه در روزهایی انجام می شود که روز بعدی آن تعطیل است، همین موضوع است. چرا که ممکن است تا حدی این فرآیند طولانی شود، که اطلاعات به روز شده پس از معاملات، برای شروع روز کاری بعد، در زمان مناسبی به هسته معاملات بورس ها نرسد و از این جهت ریسک برای شروع فرایندهای روز بعدی ایجاد شود.

موضوع بروزرسانی سامانه پس از معاملات مطرح نیست؟

بله مطرح است و با جدیت از سوی سازمان دنبال می شود. شرکت سمات در حال برنامه ریزی برای ارتقا اساسی در سامانه پس از معاملات است. اصلا کافی نیست سامانه هسته معاملات را بورس ها ارتقا دهند ولی سامانه پس از معاملات توسط شرکت سمات بروزرسانی نشود. اینها حلقه های یک زنجیرند. چرا که سامانه ضعیف گلوگاه خواهد شد و اثربخشی هسته معاملات جدید نیز تقلیل می یابد. به همین جهت، سازمان از شرکت سمات نیز برنامه زمانبندی برای ارتقا سامانه پس از معاملات را مطالبه کرده و پیگیری خواهد نمود.

چه زمانی می توانیم از شما درباره موضوع سامانه هسته معاملات و مرتفع شدن اشکالات آن مجددا سوال بپرسیم؟

‌شما هر روزی که بخواهید می توانید از من این سوال را بپرسید. اما بهتر است به مسئولان اجرایی موضوع مراجعه کنید تا پاسخ های دقیق تری به عنوان مسئولان و مجریان امر به شما بدهند. به بورس ها و شرکت سمات مراجعه کنید و آخرین وضعیت پیشبرد ارتقا سامانه های هسته های معاملاتی هر بورس و ارتقا سامانه پس از معاملات را جویا شوید.

تمام تلاش و اولویت نخست تیم فنی در شرکت مدیریت فناوری بورس تهران، حفظ پایداری سامانه هسته معاملات عملیاتی فعلی هر یک از بورس هاست. چرا که بازار تا خرید یا تولید سامانه جدید، متوقف نمی شود. هر روز هم حجم بازار و میزان استقبال از بورس افزایش می یابد. بنابراین، طبیعی است که بخش زیادی از تمرکز بر روی حفظ پایداری سامانه های فعلی است. نه فقط سامانه هسته معاملات و پس از معاملات، همانطور که اشاره کردید سامانه های معاملات آنلاین برخی از کارگزاری ها نیز تحت تأثیر این حجم از استقبال کم نظیر از بازار سرمایه قرار گرفته اند. این استقبال، در بازه زمانی کوتاهی به طور تصاعدی افزایش یافت. من امیدوار هستم که با رویکردی که در پیش گرفته شده است و اینکه مستمرا موضوع توسط سازمان از بورس ها مطالبه می شود، به زودی اقدامات مؤثری در بورس ها و شرکت سمات انجام شود.