داستان سرخطی های عرضه اولیه ؛ جرم ؛ اتهام یا رقابت معامله گران در میکروثانیه ها!؟

بورس24 : بازار سرمایه است و چالش عرضه های اولیه.حالا که تعداد سهامداران کشور 15 برابر یک دهه گذشته و ارزش معاملات بازار سرمایه 20 برابر 10 سال پیش شده ؛ کمتر ایرانی است که دست کم یک بار به بورس و سرمایه گذاری در آن فکرنکرده باشد.

بازار سرمایه ایران از سال 84 با تصویب قانون جدید بازار اوراق بهادار و چند سال بعد یعنی سال 88 با تصویب قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی از سوی متولیان اقتصاد کشور جدی گرفته شد.اجرای اصل 44 قانون اساسی در میانه دهه 80 بهانه ای شد برای پذیرش شرکت های بزرگی همچون مس و فولاد و پتروپالایشگاه های عظیم الجثه در بورس تهران.

از همان زمان تب عرضه اولیه بورس را گرفت و مشارکت هر سهامداری در عرضه اولیه مصادف بود با کسب بازدهی قطعی از آن سهم.

حالا با بزرگ شدن بازار سرمایه ایران در همه ابعاد ، عرضه اولیه شرکت ها بیشتر از قبل مورد توجه قرار گرفته و به دلیل مشارکت بالای کدهای معاملاتی فعال در بازار سرمایه که در آخرین IPO سال 98 عدد آن بیش از یک میلیون و 600 هزار بود ، سهم کمتری به هر کد در روز نخست کشف قیمت تعلق می گیرد ؛ گاها حتی معادل چند هزار تومان!!

این عرضه های اولیه سهمیه بندی شده ، سبب انباشت تقاضای خرید سهم در روزهای بعد از عرضه اولیه و تشکیل صف های خرید سنگین می شود و سهامدار راس ساعت 8:30 دقیقه صبح روز بعد عرضه و البته روزهای بعد از آن تلاش می کند با ثبت سفارش خرید سهم بیشتری از این عرضه های اولیه جذاب را از آن خود کند.

در این شرایط برخی کارگزاری ها برای جذب مشتری و مشتری مداری یک روز قبل از عرضه اولیه سفارش خرید از مشتری خود دریافت می کنند تا سهم در روز کشف قیمت به آن ها برسد ؛ به تعبیری واضح تر کارگزاری های دارای پلت فرم آنلاین با دریافت سفارش از مشتریان در روز قبل و ارسال همه سفارشات در تایم عرضه اولیه ، راه سهامدار شدن مشتریان خود را هموار کرده اند که با توجه به سهمیه بندی شدن دقیق عرضه های اولیه و بازه زمانی طولانی چند ساعته برای ثبت سفارشات، تا به اینجای کار این اقدام کارگزاری ها فاقد هرگونه اشکال و شائبه است. اما روزهای بعد از عرضه، روزهایی است که عموما صف های خرید سنگینی برای آن سهم ایجاد می شود و این شائبه مطرح شده که کارگزاری ها یا شرکت های خدمات نرم افزاری آن ها سفارش های ابتدای صف خرید را به نورچشمی ها یا خود ذی نفعان آن ها اختصاص می دهند و لذا سفارشات آن ها در شرایط اصطلاحا سرخطی در نقطه بهتری قرار می گیرد.

اما چقدر این شائبه درست است؟آیا در بازار سرمایه ای که حالا تازه بعد از بیش از نیم قرن فعالیت در حال مردمی شدن در حال حرکت است ، عده ای رانتی به این بزرگی دارند و اصطلاحا بدون صف سهم می خرند؟

احمد سحر خیز مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اراق بهادار در گفت و گو با بورس24 در خصوص نوبت قرار گرفتن سفارش ها در صف های خرید و فروش سهام اقدام به شفاف سازی کرده است.

این مقام نظارتی در این گفت و گو امکان ارسال هرگونه سفارش به هسته معاملات قبل از 8:30 صبح را رد می کند و علت ایجاد این شائبه را رقابت شدید معامله گران برای خرید سهام عرضه اولیه در روزهای بعد از کشف قیمت و اهمیت میکروثانیه ها می داند...

به طور حتم از شائبه های موجود درباره رانت عرضه های اولیه برای شرکت های نرم افزاری فعال در بازار سرمایه مطلع هستید ؛ بالاترین مقام «آی تی» بورس چه پاسخی در برابر این گمانه زنی ها دارد؟

وقتی برای سهمی به هر دلیلی، صف خرید سنگین ایجاد می شود، به دلیل وجود محدوده دامنه نوسان، در زمان پیش گشایش بازار، یعنی از ساعت 8:30 صبح، تعداد بسیار زیادی از سرمایه گذاران تلاش می کنند جزو اولین نفرات صف خرید آن سهم قرار بگیرند.

بدیهی است چون قیمت هر سفارش، روی حداکثر قیمت مجاز تنظیم شده است، رقابت روی زمان هست و بس ؛ چیز دیگری در این رقابت جایگاهی ندارد جز زمان. به عبارتی، صف خرید، یعنی انباشت تقاضای خرید روی حداکثر قیمت دامنه نوسان. در نظر بگیرید برای خرید یک سهم با شرایط فوق، حدود تعداد 5 الی 10 هزار سفارش در کسری از ثانیه به سمت هسته معاملات ارسال می شود؛ یعنی بازه زمانی 8:30:00 به وقت هسته معاملات (که در سایت tsetmc.com هم قابل رؤیت است)، تا 8:30:01. اگرچه که در ذهن ما این مدت، فقط یک ثانیه و یک لحظه است، اما در منطق سیستم هسته معاملات، معادل با یک میلیون میکروثانیه است و در این بازه زمانی هزاران سفارش به هسته معاملات می رسند که هر کدام از آن ها از درگاه های مختلفی می توانند نشأت گرفته باشند. سفارش ها از سامانه های معاملات برخط شرکت های کارگزاری، استیشن های معاملات گروهی و استیشن های معاملاتی نامک کارگزاری ها می توانند به سمت هسته معاملات ارسال شوند. هسته معاملات برای قراردادن سفارش ها در صف خرید یک سهم، دقیقا زمان ورود سفارش به دروازه اصلی هسته معاملات را می سنجد و برای هسته هیچ فرقی ندارد که سفارش از چه منشأیی تولید شده باشد. بنابراین، رعایت عدالت بین زمان دریافت سفارش ها در هسته معاملات به طور دقیق اجرا می شود. ضمنا، سفارش گیری از مشتریان قبل از ساعت 8:30:00 توسط هسته معاملات انجام نمی شود. اما سفارش هایی که مشتریان از روز قبل به کارگزاری داده اند و معامله گرهای کارگزاری اقدام به ثبت آن ها در سامانه نامک کرده اند، جزو سفارش هایی هستند که در ابتدای ساعت 8:30:00، در کنار همه سفارش هایی که از طریق سامانه معاملات آنلاین یا معاملات برخط گروهی ثبت شده اند، همگی با هم به سمت دروازه اصلی هسته معاملات ارسال می شوند. در این شرایط، ممکن است سفارش هایی که در ابتدای صف برای یک نماد قرار میگیرند، به صورت واقعا تصادفی، سفارش هایی باشند که از طریق نامک ثبت شده اند، سفارش هایی باشند که از طریق آنلاین گروهی به سمت هسته آمده اند و یا سفارش هایی باشند که مستقیم توسط مشتری در سامانه معاملات آنلاین کارگزاری به سمت هسته معاملات ارسال شده اند و یا ترکیبی از موارد فوق. فکر می کنم اگر در آینده نزدیک آماری برای تعدادی از صف های خرید شش ماه گذشته تهیه کنم، نشان دهنده توزیع آماری احتمال فوق باشند.

شما می گوئید عدالت اجرا می شود ؛ اما بخشی از فعالان بازار این عدالت را باور ندارند.حرف هایتان مقداری فنی است.واضح تر بگوئید چطور بازار اطمینان حاصل کند که در سهم هایی که عرضه اولیه ای محسوب می شوند ، کسی در ثبت سفارش خرید به صورت سرخطی رانتی ندارد؟

ببینید ؛ وقتی تعداد سهامداران افزایش پیدا می کند و زمانی که سهام ارزنده زیادی در بورس ها وجود دارند، رقابت در صف های خرید خیلی سنگین تر می شوند. یعنی دقیقا رقابت بر سر میکروثانیه های هسته معاملات است و وقتی فردی مشاهده می کند در ساعت 8:30:00 در جایگاه 1000 قرار گرفته است، کاملا اتفاق طبیعی است چرا که ساعت 8:30:01، زمانی نشان داده می شود که یک میلیون میکروثانیه از 8:30:00 گذشته باشد و اگر سفارش در اواخر بازه یک میلیون میکروثانیه به هسته معاملات رسیده باشد، قاعدتا جایگاه سفارش در رده های ابتدای صف قرار نخواهد گرفت.

یعنی مدعی هستید ، فقط آیتم سرعت عمل افراد در رسیدن به سهم عرضه اولیه موثر است؟

نه قطعا ؛ وقتی رقابت بر سر زمان های خیلی کوچک است، غیر از سرعت عمل فرد در کلیک کردن و ثبت درخواست، عوامل مؤثر دیگری وجود دارد از جمله سرعت شبکه اینترنت از محل کاربر تا زیرساخت ISP مربوطه، سرعت ارتباطی میان ISP مربوطه در هر استان تا محل سرورهای شرکت کارگزاری، تأخیرهای شبکه ای ارتباطی میان زیرساخت معاملات برخط شرکت کارگزاری با هسته معاملات، توان پردازشی و پهنای باند و سخت افزار و معماری زیرساخت معاملات برخط شرکت کارگزاری و تناسب آن با تعداد درخواست های وارد شده به آن و همچنین سایز کارگزاری از نظر تعداد مشتریان، سفارش ها، معامله گرها و سایر عوامل دیگر.  بنابراین، قرار گرفتن در ابتدای صف تقریبا تصادفی است و کسب جایگاه زیر 10 برای سفارشی که با 10هزار سفارش دیگر رقابت زمانی می کند، از نظر قوانین احتمال، بسیار کوچک است.

برگردیم به موضوع عدالت ؛ چطور مطمئن شویم در ارسال سفارش ها کارگزاری ها یا شرکت های نرم افزاری عدالت را نقض نمی کنند؟

موضوع رعایت عدالت در ارسال سفارش های مشتریان یک کارگزاری توسط معامله گر یا زیرساخت نرم افزاری کارگزاری بحث مهمی است. مشتریان کارگزاری برای ثبت سفارش، دو مسیر اصلی را می توانند انتخاب کنند.

روش اول، ثبت سفارش نزد کارگزاری است؛ به نحوی که مشتری بخواهد معامله گر کارگزاری اقدام به ثبت سفارش خرید یا فروش برای مشتری نماید. این روش بین معامله گران به روش آفلاین مصطلح است.

روش دوم، ثبت سفارش مستقیم در هسته معاملات، با استفاده از زیرساخت نرم افزاری معاملات آنلاین کارگزاری است که در این حالت معامله گر کارگزاری حق دخل و تصرف در زمانبندی ثبت سفارش را ندارد و باید سفارش های دریافتی از مشتریان را به همان ترتیب صف بندی نموده و به هسته معاملات ارسال نماید (ماده 5 دستورالعمل اجرایی معاملات برخط مصوب 6/6/1398). طبق مقررات، در روش ثبت سفارش به روش اول، کارگزاری  مکلف است به ترتیب زمانی دریافت سفارش، سفارش ها را توسط معامله گر به هسته معاملات ارسال نماید. در روش دوم نیز، شرکت کارگزاری هیچ دخل و تصرفی در ارسال سفارش مشتری نباید داشته باشد و فقط مجاز به تشکیل صف منطبق بر ظرفیت اختصاص یافته از هسته معاملات است. اگر شرکت کارگزاری در هر یک از روش های فوق، دخل و تصرفی انجام دهد، بدیهی است طبق بازرسی هایی که نهاد ناظر انجام می دهد موارد را شناسایی و اقدامات انضباطی مطابق مقررات را انجام می دهد.

این نظارت ها چقدر دقیق است؟می توان مدعی شد که تخلفی در این حوزه رخ نداده؟

مختص نظارت بر زیرساخت های نرم افزاری شرکت های کارگزاری، سازمان واحدهای نظارتی تخصصی از جمله مرکز نظارت بر امنیت اطلاعات بازار سرمایه و اداره کنترل و نظارت فناوری اطلاعات را به کار گرفته است. تمام زیرساخت های مذکور، افراد فنی و حتی افراد پیمانکار شرکت های مذکور تحت رصد قرار دارند و در مورد بهبود مؤثر شیوه بازرسی سازمان، علاوه بر انجام یک سری اقدامات، سازمان در حال راه اندازی سامانه نظارتی ویژه برای نظارت بر رعایت عدالت در ارسال سفارش های مشتریان شرکت های کارگزاری به هسته معاملات است و ان شاالله این سامانه تا پایان خرداد 99 راه اندازی خواهد شد.

به طور قطع رصدها و نظارت ها به منزله رخ ندادن هیچ تخلفی نیست و چنانچه هر مشتری کارگزاری با چنین موردی مواجه شد، می تواند با انعکاس موضوع به شرکت کارگزاری مربوطه، کمیته سازش کانون کارگزاران یا ثبت در سامانه شکایات سازمان بورس درخواست خود را پیگیری نماید. انتقاداتی که بعضا در برخی از رسانه ها مطرح می شوند اگرچه گاهی از لحاظ فنی فاقد معنی صحیح هستند و این ناشی از عدم آگاهی از جزییات کارکرد هسته معاملات است، اما همین نقدها باز هم می توانند سازنده باشند. لذا چنانچه فردی موضوعی مشکوک یا مشابه یا نقدی داشت، کمک کننده خواهد بود اگر به آدرس پست الکترونیک اداره کنترل و نظارت فناوری اطلاعات سازمان (it_surv@seo.ir) مطلب را ارسال کند.