زعفران ایرانی را جدی بگیرید!

علیرضا باغانی - درباره زعفران صحبت می کنیم.گیاه خوش رنگ و عطری که ایران می توانست به عنوان کانون اصلی کشت و تولید آن ، درآمد هنگفتی داشته باشد ، اما برخی رخدادها سبب شده تا زعفران ایرانی نتواند آن گونه که باید و شاید در اقتصاد ایران در مقام یک صنعت ارزآور ظاهر شود.

صادرات مجدد کلید واژه‌ای است نه چندان جذاب که واقعیت‌های نهانی در بازار صادرات زعفران را نشان می‌دهد. کشورهای مختلفی در جهان در زمره صادرکنندگان و فروشندگان زعفران به شمار می‌آیند که یا تولید زعفران ندارند و یا تولید آن ها بسیار محدود است. به صورت دقیق‌تر سایر کشورها ، زعفران ایران که از بهترین کیفیت در جهان برخوردار است را به صورت فله خریداری کرده و پس از بسته‌بندی و یا فرآوری به نام و با برند خود عرضه می‌کنند! از سوی دیگر به صادرات زعفران نیاز داریم و توسعه صادرات این کالا زمینه‌های اصلی برای افزایش حجم تولید داخلی را فراهم می‌کند. کشف نرخ رسمی در بازار داخلی خود زمینه‌ای برای افزایش توان بازاریابی را فراهم خواهد کرد و از سوی دیگر پتانسیل‌های جدیدی برای سرمایه‌گذاری برای فرآوری زعفران را ایجاد می‌کند. شاید حلقه مفقوده در این بازار ، ثبت معاملات و کشف نرخ رسمی در بورس کالا باشد تا هم از صادرات حمایت کرده و هم تامین مالی این بخش را با سهولت بیشتری انجام دهد.

ما بزرگترین تولید کننده ایم!

به طور قطع ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در جهان است و در آمارهای مختلف بین 85 تا 90 درصد تولید زعفران در جهان به ایران تعلق دارد و سهم زعفران صادراتی ایران ۹۶ درصد از بازارهای جهانی زعفران کل دنیا در سال گذشته بوده است.

این اختلاف درصد تولید به دلیل عدم وجود آمارهای متقن از حجم تولید این کالا در کشورهایی همچون افغانستان است آن هم در وضعیتی که زمان‌هایی شاهد قاچاق زعفران به کشورهای همسایه بودیم که باز هم به ابهام در آمارها منجر شده است.برآورد می‌شود ارزش معاملات زعفران در جهان رقمی نزدیک به 3 میلیارد دلار باشد ، ولی این رقم در آمارهای صادراتی کشورمان نزدیک به 300 تا 352 میلیون دلار برآورد شده است!این موضوع در کنار صادرات مجدد و فرآوری این کالا در کشورهای همسایه به این معنی است که بازار زعفران ایران هنوز به جایگاه واقعی خود در جهان نرسیده است. بر اساس گمانه‌زنی‌ها برای سال‌های اخیر بیش از ۲۵۰ تن زعفران به ارزش تخمینی بیش از ۳۵۲ میلیون دلار از کشور به بازارهای بین المللی با متوسط قیمت کیلویی حداقل ۹۷۰ دلار و حداکثر ۱۳۰۰ دلار صادر شده است.ایران نزدیک به 300 تا 350 تن در سال تولید زعفران دارد که اغلب آن‌ها به سایر کشورها صادر می‌شود ، یعنی زعفران را باید یک کالای صادراتی به شمار آورد. این در حالی است که برنامه‌ریزی‌ها و توانمندی‌های تولید از امکان افزایش این حجم تولید به 500 تا 600 تن در سال حکایت دارد. افزایش راندمان تولید و تقویت سطح زیرکشت این محصول هر دو در افزایش حجم تولید مؤثر خواهد بود و به احتمال قوی می‌توان به این ارقام دست یافت.

ذات افزایش انتظاری حجم تولید زعفران به این معنی است که نیاز به افزایش سهم بازار و تقویت صادرات و فرآوری این کالا را باید مهم ارزیابی کرد زیرا ممکن است در آینده به پاشنه آشیل این بخش مهم کشاورزی بدل شود. با توجه به توجه مجدد جهانیان به استفاده از گیاهان دارویی و یا داروهایی با پایه گیاهی ، پتانسیل رشد حجم صادرات وجود دارد اگرچه این مسیر هم به فرآوری داخلی و هم به بازاریابی‌های صادراتی به صورت توأمان نیاز خواهد داشت.

هم‌اکنون یکی از معضلات اصلی در بازار و صنعت زعفران ، صادرات خام و یا عدم بسته‌بندی صحیح و برندسازی زعفران ایران است. البته مشکلات تعرفه‌ای بین کشورهای مختلف و همچنین سخت‌گیری‌های بین‌المللی در مسیر تجارت کالاهای فرآوری شده ایرانی را باید واقعیت‌هایی دانست که تاکنون سرعت‌گیر اصلی در مسیر توسعه برندسازی زعفران ایرانی بوده است.

برای نیل به اهداف مزبور و با توجه به محدودیت‌ها و اما و اگرهای موجود، در ابتدا باید افزایش حجم فروش را هدف قرار داد و این هدف‌گذاری در ابتدا از مسیر بازارهای داخلی گذر می‌کند. اگر بتوانیم در داخل کشورمان بازارهای قدرتمندی برای زعفران داشته باشیم می‌توان به رونق این بازار در فاز فرآوری و صادرات خوش‌بین بود.

راه درازی در پیش است...

برای بازار زعفران ، صادرات یک اولویت است. سایر کشورها نیز با توجه به قیمت بالای این کالا به سمت تولید آن ترغیب شده‌اند ولی اغلب موفقیت بزرگی به‌دست نیاورده‌اند. براساس آمار گمرک ، بیشترین حجم زعفران ایران به ترتیب اولویت به کشورهای امارات متحده عربی، اسپانیا، چین، عربستان سعودی، هند، سوئد، هنگ‌کنگ، ایتالیا و تایوان صادر می‌شود. این کشورها البته همگی مصرف‌کننده واقعی زعفران نیستند بلکه با توجه به بازارهای در دسترس آن‌ها به بسته‌بندی ، برندسازی و صادرات مجدد اقدام می‌کنند. بسته‌بندی ، فرآوری و صادرات مجدد زعفران موجب شده که بخش اعظم درآمدزایی زعفران به جیب سایر کشورها برود که این واقعیت یک نقیصه جدی در مسیر درآمدزایی زعفران است. ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده است و بهترین کیفیت را ارائه می‌کند ولی هنوز در مسیر فرآوری زعفران و ساخت دارو بر پایه این محصول جای کار بسیاری وجود دارد.

به جرأت می‌توان گفت بازاری بهتر از بورس کالا برای زعفران متصور نیستیم آن هم در شرایطی که پتانسیل تعریف ابزارهای مالی و حتی تأمین مالی هم در این بازار وجود دارد. تبدیل ایران به قطب قیمت‌گذاری زعفران خود یکی از بسترهای مهم برای تقویت بازار زعفران خواهد بود و این مهم شاید تنها از عهده بازارهای رسمی و بورس کالای ایران بربیاید. شیوه‌های مختلف قیمت‌گذاری و همچنین رعایت استانداردهای کیفی از مهمترین ویژگی‌های معاملات در بورس کالای ایران است.

شیوه‌های مختلف معاملات زعفران در بورس کالا

بازارهای موجود زعفران هم‌اکنون در بورس کالا به 3 بخش اصلی تقسیم‌بندی می‌شود. بازار نقدی و معاملات فیزیکی ، بازار گواهی سپرده و یا داد و ستد کالا در انبارهای پذیرش شده و مطمئن و معاملات آتی زعفران برای زعفران نگین موسوم به زعفران بورسی و پوشال زعفران.

در بازار فیزیکی زعفران همچون سایر بازارهای فیزیکی ؛ زعفران به صورت نقدی و برای تحویل فوری بین خریدار و فروشنده مورد معامله قرار می‌گیرد که این شیوه داد و ستد قدیمی‌ترین معاملات در این حوزه است. زعفران تحت نظارت بورس کالای ایران در یک بازار رسمی مورد معامله قرار می‌گیرد و تمامی ضمانت‌ها همچون سایر کالاها به قوت خود پایدار هستند. البته زعفران از ویژگی‌های فیزیکی خاصی برخوردار است و قیمت بالا و حجم کم مهمترین ویژگی این بازار است که خود زمینه برای تعریف ابزارهای مالی جدید را ایجاد کرده و از پتانسیل ایجاد یک بازار منسجم برخوردار است. به صورت دقیق‌تر عرضه‌کننده زعفران که اغلب کشاورزان و تعاونی‌های کشاورزی هستند می‌توانند کالای تولیدی خود را در این بازار عرضه کرده و خریدارهایی همچون مصرف‌کننده واقعی و مخصوصاً صادرکنندگان می‌توانند با توجه به کیفیت تضمین شده ، کالای خود را در این بازار خریداری کنند. کشاورزان در این مسیر معاملاتی شاید برنده اصلی داد و ستد زعفران در بورس کالا باشند زیرا واسطه‌گری و دلالی در این شیوه معاملاتی به صورت کامل حذف می‌شود و کشاورز مستقیماً کالای تولیدی خود را به خریدار نهایی می‌فروشد.

ویژگی‌های فنی زعفران موجب شده تا تعریف ابزارهای مالی برای آن تسریع شود یعنی می‌توان این کالا را به شیوه‌های مختلف مورد معامله قرار داد. از مهمترین مواردی که در معاملات زعفران حائز اهمیت است را می‌توان استانداردهای کیفی و شرایط انبارداری آن به شمار آورد. ویژگی‌های کیفی همچون رنگینگی و بو و رطوبت در قیمت این کالا تأثیر بسیاری دارد و اگر بتوان در فاز اول از این ویژگی‌ها اطمینان حاصل کرد ، تحویل کالا به انبار به سهولت انجام می‌پذیرد و انبار موظف است که زعفران را تحویل گرفته و در موعد مقرر تحویل دهد. به صورت دقیق‌تر ورود زعفران به انبار به معنی تأیید ویژگی‌های کیفی آن است و اگر انبار زعفران را تحویل بگیرد می‌توانیم یقین کنیم که این کالا از استانداردهای لازم برخوردار شده است. در این شرایط زعفران موجود ، در انبار دیگر امکان داد و ستد مجدد دارد و قبض انبار آن خود به عنوان اوراق بهادار به شمار رفته و خریدار این اوراق مالک آن به شمار می‌رود. کالا وجود خارجی دارد و انبار تضمین کرده که تا سررسید مشخص این کالا را نگهداری کند. ذات تعیین زمان برای نگهداری زعفران نیز به این دلیل است که این کالای کشاورزی همچون سایر محصولات مشابه کشاورزی به مرور زمان تغییراتی را تجربه می‌کند ، یعنی حداکثر زمان تحویل آن در زمان معین ، مشخص شده است. به این شیوه معاملاتی اوراق سپرده کالایی می‌گویند و بستری است برای این‌که سرمایه‌گذاران با هدف کسب سود و یا تحویل در زمان معین این کالا را خریداری کرده و تا آن زمان در صورت نیاز حتی کالای خود را به فروش برسانند.

در بازارهای جهانی اوراق سپرده کالایی یکی از ابزارهای قدرتمندی است که به منظور پوشش ریسک سرمایه‌گذار به کار می‌رود و با توجه به امنیت نسبی در مقایسه با بازارهای سهام می‌توان حتی به عنوان بخشی از سبد دارایی ( پرتفوی ) به آن توجه کرد. امکان داد و ستد مجدد در زمان تعیین شده بدون پرداخت مالیات ، امنیت دارایی ، امکان تعریف قراردادهای آتی ، پتانسیل صادرات مستقیم ، استانداردهای فنی و انبارداری ، نظارت بازارهای رسمی و وثیقه‌های کافی ، امکان تحویل فیزیکی و وجود یک بازار واقعی برای کشف نرخ عادلانه و پتانسیل تحویل در زمان حال و فروش تا موعد مقرر از ویژگی‌های مهمی است که برای گواهی سپرده کالایی زعفران وجود دارد. اما شاید جذاب‌ترین شیوه معاملات زعفران برای سرمایه‌گذاران اغلب ریسک پذیر ، معاملات آتی باشد.

زعفران را در آتی معامله کنید

بازار آتی برای اغلب مخاطبین آشناست و به معنی خرید و فروش کالایی برای آینده است. خریدار موقعیت‌های تعهدی آتی می‌تواند کالایی را برای سررسید معین به فروشنده دیگری بفروشد و از اختلاف نرخ در دوره‌های مختلف زمانی کسب سود کند. در بازار آتی زعفران بورس کالا ، دو گونه مختلف از زعفران یعنی زعفران نگین استاندارد یا همان نگین بورسی و پوشال زعفران مورد معامله قرار می‌گیرد که هر کدام از ویژگی‌های کیفی متفاوتی برخوردار هستند و برای آن استاندارد تعریف شده و البته از استاندارد ملی به شمار 1-259 قابل استخراج است.

پایه‌ای ترین شکل زعفران همان زعفران دسته‌ای است و کلاله‌های سه شاخه متصل به هم به همراه تمام قسمت سفیدی یا خامه زعفران است. در زعفران دسته ، هیچ قسمتی از زعفران جدا نمی شود و زعفران بکر و دست نخورده است. اگر قسمت سفیدی زعفران را از کلاله‌های قرمز رنگ آن جداکنند به طوری که 1 تا 3 میلی‌متر از سفیدی به همراه کلاله باقی بماند؛ زعفران پوشال به دست می‌آید. بنابراین هم بخش سفید و هم بخش قرمز زعفران وجود دارد و احتمال اصل بودن آن بسیار بیشتر است ، یعنی احتمال تقلب در زعفران پوشال بسیار کمتر از سایر انواع است و برای برخی جذابیت خرید بالاتری دارد.

زعفران ( سوپر) نگین ایرانی، که هیچ قسمت زرد یا سفید رنگ در آن وجود ندارد و فقط از کلاله تشکیل شده است، همچنان بهترین نوع زعفران صادراتی در جهان محسوب می‌شود.

البته تشخیص کیفیت زعفران به شدت حرفه‌ای و برای افراد عادی شاید نشدنی باشد. به همین دلیل برای این محصول مهم استانداردهای ملی مشخصی تعیین شده که به کمک آن‌ها می‌توان کیفیت کالا را قطعی دانست. برای افراد عادی قطعاً خرید زعفران از بورس کالای ایران ساده‌ترین راه برای تهیه کالایی استاندارد است و هم‌اکنون می‌توان این کالا را به کمک گواهی سپرده کالایی از بورس کالا خریداری کرد و از انبارهای آن تحویل گرفت. برای این فعالیت کافیست تا در ابتدا کد معاملاتی از کارگزاران بورس دریافت کرده و پس از ثبت معامله به صورت آنلاین و یا حتی حضوری در کارگزاری در خواست تحویل فیزیکی کنید. پس از دریافت قبض انبار می‌توانید کالای خریداری شده خود را از انبار معین تحویل بگیرید. از سوی دیگر می‌توان زعفران را خریداری کرد و در صورت افزایش نرخ و یا عدم تمایل به تحویل فیزیکی ، همان کالا را به مشتری دیگری بفروشید.

در نهایت رصد موقعیت ایران در تولید این محصول استراتژیک و آخرین رویدادهای آن نشان می دهد که ما باید زعفران را جدی بگیریم ، خیلی بیشتر از گذشته و به عنوان کالایی ارزشمند که می تواند ارزآوری بالایی داشته باشد.به اعتقاد نگارنده درباره زعفران هم مثل پسته ایرانی غفلت کرده ایم و قبل از هر چیز باید برند زعفران ایرانی را در دنیا تقویت کنیم و به همه بشناسانیم.