یک کمربند ؛ یک جاده فرصت یا تهدید؟

نوشتاری از نوراله بیرانوند 

کمربنداقتصادی چین یا آنچه یک کمربندیک جاده نامیده می شودمهمترین ابتکاربین المللی چین جدیداست و چینی هادرنظردارند بااجرای این مگاپروژه والهام ازجاده ابریشم باستانی ارتباطات بین قاره ای رابامحوریت چین متحول سازند.جاده ابریشم که بیش از دو هزار سال پیش مورد استفاده بود،به عنوان پلی ارتباطی بین چین و کشورهای آسیایی اروپایی و آفریقایی سهم مهمی رادرتجارت ومبادلات فرهنگی بین مناطق مورداشاره ایفا نموده است. این جاده شاهراه تجارت زمینی چین با آسیای جنوبی و غربی و اروپا و آفریقا از راه آسیای مرکزی در روزگار قدیم بود. در سالهای اخیر،وباتوجه به بازآفرینی نقش ارتباطات دردنیای امروزی ایده احیاجاده ابریشم توسط اندیشمندان غربی و شرقی مطرح گردید.دراین زمینه طی دودهه اخیردوطرح اصلی ارایه شده است یکی طرح جاده ابریشم مدنظر ایالات متحده است که در سال 2011توسط، وزیرخارجه وقت این کشور بر اساس مطالعات گسترده فردریک ایده پرداز اصلی طرح جاده ابریشم جدید ارایه شد .براساس طرح آمریکایی جاده ابریشم زیرساختهای روسیه (جاده ها، خطوط آهن و خطوط انتقال انرژی ) به کشورهای آسیای مرکزی و پس از آن به افغانستان، پاکستان و هند متصل می شوند .این طرح سعی دارد با بیرون نگاه داشتن ایران و نادیده انگاشتن اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک آن به نوعی از ایفای نقش ایران در منطقه بکاهد و راههای جدیدی را برای دسترسی به شرق پایه گذاری نماید .

اماطرح دوم که پروژه استراتژیک کشورچین تحت عنوان یک کمربند یک جاده ((one belt one roadکه به اختصارOBORنامیده می شودو درسال2013 توسط رییس جمهوراین کشوردرسفربه قزاقستان رونمایی شد باهدف گسترش حوزه تاثیرگذاری این کشوردرعرصه های مختلف اقتصادی سیاسی وجغرافیایی بین المللی تدوین گردیده است وباتوجه به ابعادعظیم تاثیرگذاری اش پس از رونمایی از آن ازطرف چینی ها عملا طرح آمریکایی ها به محاق فراموشی سپرده شد. طرح خلاقانه چین با واکنشهای مختلفی ازطرف صاحب نظران وکنشگران سیاسی واقتصادی درکشورهای مختلف مواجه شده است.به نظرمی رسدچینی ها بادرک عمیقی از موقعیت اقتصادی سیاسی خود وتحولات جهانی درزمینه های مختلف به دنبال بازتعریف جایگاه چین درپهنه بین الملل می باشند.

با پایان یافتن جنگ سردوحادث شدن انقلاب ارتباطات واطلاعات وگسترش رعدآسای پدیده جهانی شدن شاهد شکل گیری نظم جدیدی از زنجیره تامین جهانی و افزایش حیرت انگیز حجم تجارت جهانی وایجاد قطبهای جدید اقتصادی هستیم.این تحولات چینیهارابرآن داشت تابادرک اهمیت حمل ونقل وارتباطات بعنوان یکی اززیرساختهای حیاتی برای توسعه پایدارچنین پروژه عظیمی را طراحی واجرانمایند.طرح جاده ابریشم چین که بدون ملاحظات ایدئولوژیک و بر مبنای واقعیتهای ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک، سازماندهی شده است، احیای جاده ابریشم قدیم و توسعه آن را مدنظر دارد .این طرح با هدف اعمال سیاستهای دوستانه در قبال کشورهای همسایه و ارائه بازده برد-برد برای همه کشورهای منطقه و همچنین جهان معرفی شده است.

طرح مورداشاره 65کشوررادرسه قاره آسیا ، اروپاوآفریقا دربرمی گیردکه بالغ بر62درصدجمعیت جهان حدود39درصدازمساحت زمین و30درصدازتولیدناخالص جهان راشامل می شود

وازیک کریدوردریایی و6کریدورخشکی به شرح زیرتشکیل می گردد:

1-کریدوردریایی که ازسواحل چین به دریای مدیترانه امتدادمی یابد

2-کریدورچین- مغولستان-روسیه که چین را به شرق روسیه متصل می نماید

3-کریدورچین-آسیای میانه_غرب آسیاکه ازطریق آسیای میانه وایران چین را به ترکیه وسپس اروپا متصل می نماید

4-کریدورچین-ایندوچین که جنوب چین را به سنگاپورمتصل می نماید

5-کریدورچین –میانمار-بنگلادش-هندکه جنوب چین را به مبانمارمتصل می نماید

6-کریدورچین-پاکستان که جنوب غربی چین را به پاکستان متصل می نماید

7-کریدورچین-قزاقستان- روسیه بعنوان پل جدیدی اوراسیا

بابررسی اسنادی که تاکنون منتشرشده است می توان اهداف زیررابعنوان اهداف اصلی این طرح برشمرد:

-تسهیل جریان ارتباطات وحمل ونقل کالا ازکشورچین به اروپاآسیا وافریقا وبالعکس وایجادمزیت رقابتی درزمینه حمل ونقل نسبت به رقباباهدف ایجاد زنجیره تامین جهانی چین محوردرمحیط ژئواکونومیک اوراسیا وافریقا

-تقویت ارتباطات ورایزنیهامیان کشورهای مسیردرزمینه سیاست گذاری تادرپرتوآن همکاریهای مشترک اقتصادی توسعه یابد

-تقویت پیوندها واتصالات درزمینه حمل ونقل به گونه ای که یک کریدوربزرگ ازاقیانوس آرام تادریایبالتیک وازآسیای میانه تااقیانوس هندایجادشودوسپس به تدریج ترانزیت بین شرق غرب وجنوب آسیا با مناطق پیرامونی آن ارتقاء یابد

-تسهیل تجاری میان کشورهای مسیرباتمرکزبرموانع تجاری وکاهش هزینه های تجارت وسرمایه گذاری

-تعریف بسته های مختلف ازپروژه های بزرگ راهی وخطوط ریلی درکشورهای مختلف وارایه تسهیلات فاینانس برای سهولت حضورشرکتهای بزرگ چینی در این پروژه هافراهم شدن زمینه صادرات بیشترچین به این کشورها

-تقویت همکاریهای مالی باتمرکزبرتسویه ارزی باهدف کاهش هزینه مبادلات وریسک مالی میان کشورهای مسیر

-تقویت پیوندمردم بامردم درکشورهای مسیر

برای تحقق اهداف مورداشاره چینیها اقدامات گسترده ومنسجمی راشروع نموده اند ازنقطه نظرسیاسی آنها استفاده از ظرفیت پیمان شانگهای وآسه آن رامدنظرقرارداده اندبرای تقویت بنیانهای مالی طرح به موازات استفاده از پتانسیلهای عظیم تامین مالی بانکهای چینی بویژه اگزیم بانک وبانک توسعه چین استفاده از ظرفیت بانک توسعه آسیایی(ADB) بانک توسعه زیرساختهای آسیایی(AIIB)وصندوق جاده ابریشم رادردستورکارخود قراردارده اندوشرکتهای غول پیکر چینی با پشتیبانی دولت این کشورباتمام توان مشغول مذاکره با کشورهای مسیربرای تعریف واجرای پروژه های مختلف بویژه در زمینه خصوص زیرساختهای ریلی باارایه تسهیلات فاینانس بلندمدت به پشتوانه نهادهای تامین مالی مورداشاره می باشندازطرفی هرساله 10000دانشجوازکشورهای مسیردردانشگاههای دولتی چین بعنوان بورسیه طرح مذکورپذیرفته می شوندودههانمایشگاه فرهنگی وتوریستی وسرمایه گذاری دوجانبه و چندجانبه وبین المللی بامحوریت چینیها دراین زمینه برگزار می شود.

اما باتوجه به اهمیت وتاثیرگذاری مگاپروژه مورداشاره درشکل گیری محیط جدیدژئواکونومیک پیرامون کشورایران وازطرفی موقعیت ژئوپولیتیک کشورمان چه اقداماتی لازم است ازطرف ایران انجام شود؟

اول:بازتعریف جایگاه کشورمان درنقشه کریدورهای طرح اولین گامی است که لازم است بااستفاده ازهمه ظرفیتهای سیاسی واقتصادی کشور انجام شود.براساس اسنادمنتشرشده تنهایکی از کریدورهای ترسیم شده ازشمال ایران عبورخواهدکردکه این کریدورهم دارای مسیرهای جایگزین(رقیب) از مسیردریای خزرمی باشددرحالیکه اولا با اتخاذتدابیرلازم می توان مسیرهای جایگزین بهتری مانند مسیرریلی چین-قرقیزستان-افغانستان-ایران-ترکیه رامدنظرقراردادوثانیا مسیرهای شمالی-جنوبی ازایران بویژه مسیرشمالی به مرزخسروی وامتدادآن تادریای مدیترانه ازطریق عراق وسوریه یا مسیرمرزهای شمالی ایران به مرزهاو بنادرجنوبی کشور(بندرخرمشهر بندرامام خمینی یا بندرعباس)را بعنوان شاخه های فرعی این کریدوراضافه وتثبیت نمود.اگرچه موضوع یک کمربندیک جاده درسفراخیررییس جمهورکشورمان به چین دردیداربارییس جمهوراین کشورمطرح شدلکن تاکنون چارچوب حقوقی مشخصی درموردطرح بین دوکشورموردتوافق قرارنگرفته است و استراتژی مشخصی ازطرف دستگاه دیپلماسی کشورمان درخصوص این طرح اعلام نشده است.ازآنجاطرح دارای پیچیدگی های فراوانی است و منافع کشورهای مختلفی راتحت تاثیرقرارخواهددادلذا تدوین واعلام یک استراتژی روشن وسپس انجام مذاکرات وتوافقات دوجانبه وچندچانبه باکشورهای ذینفع بویژه کشورچین بسترلازم راجهت تعریف واجرای پروژه های مربوطه فراهم می نماید .

-دوم:موقعیت منحصربه فردژئواستراتژیک کشورمان بسترمناسبی رابرای تبدیل نمودن ایران بعنوان پل اصلی ارتباطی بین چین وآسیای شرقی وجنوبی بویژه هند باروسیه وکشورهای اروپایی از یک سووکشورهای آسیای میانه وروسیه با کشورهای حاشیه خلیج فارس وشمال افریقا ازدیگرسوفراهم می نماید.بارشدخیره کننده حجم تجارت جهانی که سالیانه به مرز20تریلیون دلار نزدیک گردیده است ومبادله وتوزیع حجم عظیمی ازکالاها بین قطبهای اقتصادی مورداشاره مشارکت مناسب درطرح مذکورمی تواند اولا جایگاه ارتباطی کشورمان راارتقاء بخشدوثانیاظرفیت عظیم درآمد حاصل ازترانزیت کالارابرای کشوربه ارمغان آورد.

سوم:باتوجه به مزیتهای منحصربه فردحمل ونقل ریلی احداث وتکمیل خطوط ریلی بعنوان اولویت اول کشورچین وسایرکشورهای مسیرطرح موردپیگیری قرارگرفته است ودولت چین منابع مالی عظیمی رابرای اجرای پروژه های ریلی درمسیرکریدورهای طرح تخصیص داده است که فرصت مناسبی رابرای تامین منابع واجرای پروژه های ریلی شمال –جنوب وشرق-غرب درکشورمان فراهم می نمایدومی توان باانجام توافقات بلندمدت باکشورهای ذینفع استفاده ازهمه ظرفیت این خطوط ریلی رادرسالهای آتی تضمین نمود.

چهارم:خوشبختانه طی سالیان اخیراجماع خوبی بین کارشناسان وتصمیم گیرندگان کشور درخصوص ضرورت توسعه کریدورهای بین المللی بامحوریت توسعه زیرساختهای ریلی فراهم شده است وپروژه های بزرگ ریلی بااین رویکردتعریف شده است که می توان به پروژه راه آهن رشت-آستارا واصفهان-اهواز اشاره نمودبا اینحال باهدف استفاده از ظرفیت ترانزیتی کشورمان ضروری است اولا توسعه کریدورهای بین المللی با محوریت ریلی بعنوان یک استراتژی محوری مدنظرقرارگیردثانیا ضمن ایجادهمراستایی پروژه های ریلی مهم کشوربامسیرهای یک کمربندیک جاده از ازظرفیت تامین مالی(فاینانس) تعبیه شده برای طرح مزبوراستفاده نمود.

ونکته پایانی اینکه زمان شناسی ودیپلماسی اقتصادی بهنگام درموردفرصتهای این طرح موقعیت ارتباطی کشورهای مسیررادرآینده نزدیک ترسیم می نماید.تاکنون ازبین کشورهای مسیرطرح حداقل دوکشورپاکستان باجذب سرمایه گذاری عظیم چینیها در زمینه احداث زیرساختهای بندرگوادروآزادراه سراسری شمال-جنوب وقزاقستان باتبدیل شدن به کریدورریلی اصلی چین به اروپا وتوانسته اندبادوراندیشی وتوافقات بهنگام باچینیهابه نحوشایسته ای از این فرصت استفاده نمایند فرصتهاچون ابردرحال عبورندوچنانچه استراتژی هوشمندانه وبهنگامی درخصوص طرح مورداشاره تدوین وبطورهدفمندومستمروبلندمدت ازطرف دستگاه دیپلماسی کشورپیگیری نشودنه تنها کشورازمزایای بیشمار آن محروم می ماندبلکه با اجراوتکمیل شبکه های حمل ونقل ریلی وجادره ای ازکشورهای پیرامونی ایران عملاباتضعیف جایگاه ارتباطی کشور تهدیداتی هم متوجه کشورخواهدشد ، لذا اتخاذتدابیرمناسب وسریع دراین زمینه ضرورتی انکارناپذیروالبته عاجل به نظرمی رسد .

معاون برنامه ریزی واقتصادحمل ونقل راه آهن ج.ا.ا