١٣ نوع صکوک وجود دارد که معمول‌ترین آنها صکوک اجاره است که بیشتر مورد استقبال فعالان اقتصادی قرار گرفته است. با توجه به تنوعی که در صکوک موجود است، می‌توان به ترویج بسترهای مناسب به منظور استفاده بیشتر و کارآتر از ابزارهای مالی اسلامی، از مزایای موجود در این ابزار بیشترین بهره را برد و نظام مالی کشور را بیش از پیش توسعه داد. ناگفته نماند استفاده از صکوک ریسک‌هایی را دارد که باید مورد توجه استفاده کنندگان این ابزار قرار بگیرد...
محمود احترامی کارشناس شرکت الپری
بازار سرمایه پتانسیل‌های بالایی در خود نهفته دارد که هریک از آن ها، دریچه ای است که می‌تواند گزینه‌های جدیدی را در مقابل فعالان این حوزه قرار دهد و منجر به توسعه بازار سرمایه و ارتباط پویای این بازار با بازارهای دیگر (از جمله بازار پول و بازار طلا) شود.
از جمله پتانسیل‌هایی که در بازار سرمایه کشور می‌تواند مورد استفاده قرار گرفته و توسعه یابد، استفاده از ابزار صکوک است. این ابزار انواع مختلفی داشته و یکی از حرفه‌ای‌ترین راه‌های تامین سرمایه برای شرکت‌هایی است که در ابتدای مسیر فعالیت خود قرار داشته یا به منظور توسعه فعالیت خود طرح‌های توجیهی دارند که به دلیل کمبود یا نبود نقدینگی، قادر به اجرای آن نیستند. در حال حاضر به منظور تامین نقدینگی، از برخی صکوک رایج در بازار سرمایه استفاده می‌شود، اما ظرفیت استفاده از این ابزار در بازار سرمایه بسیار بیشتر بوده و باید برای توسعه و گسترش استفاده از این ابزار که بسیار کارآ نیز هستند، تدابیری اتخاذ شود تا شرکت‌ها و کارخانه‌ها برای استفاده از این ابزار ترغیب شوند.
اولین استفاده از صکوک در دنیا به سال 1990 باز می‌گردد؛ زمانی که شرکت شل ام.دی.اس که شرکتی تازه تاسیس بود برای تامین مالی پروژه‌های خود دست به انتشار صکوک زد. متأسفانه به دلیل انفصال بازارهای مالی ایران از بازارهای جهانی و انفعال فعالان نهادهای مالی ایران که یکی از پیشگامان استفاده از صکوک بوده است، هیج نقش و جایگاهی در بازار تامین مالی صکوک و تاریخچه مکتوب مرتبط با صکوک ندارد.
صکوک در لغت به معنای ابزارهای مالی اسلامی است و جایگزین مناسبی برای ابزارهای مالی ربوی با نرخ‌های ثابت است. اما در تعریف کامل صکوک، می‌توان گفت که اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تأیید اسلام طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آنها هستند.
عبارات و ارکان دیگری نیز در صکوک وجود دارد که تعاریف خاص خودشان را دارند، مانند "بانی" که عبارت است از شخصی حقوقی که صکوک اجاره با هدف تأمین مالی آن منتشر می‌شود و می‌تواند اقدام به اجاره کردن دارایی مبنای انتشار صکوک اجاره از واسط به نمایندگی از سرمایه‌گذاران کند. واسط که نهاد مالی است که صرفاً به منظور نقل و انتقال دارایی به وکالت از دارندگان صکوک اجاره و انتشار صکوک اجاره تشکیل می‌شود و امین که شخص حقوقی است که به نمایندگی از سرمایه‌گذاران و به منظور حفظ منافع آنان در چارچوب ضوابط اجرایی انتشار صکوک اجاره مسئولیت نظارت برکل فرآیند عملیاتی صکوک اجاره را بر عهده دارد. ضامن که توسط بانی و با تایید سازمان بورس صرفا از بین بانک‌ها، موسسات مالی و اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بیمه‌های تحت نظارت بیمه مرکزی، شرکت‌های تامین سرمایه، شرکت‌های سرمایه گذاری، نهادهای عمومی و موسسات دولتی انتخاب می‌شود.
صکوک یا همان ابزار مالی اسلامی تفاوت‌هایی با اوراق قرضه یا همان اوراق ربوی با درآمد ثابت دارد که این تفاوت‌ها منجر به جذابیت بیشتر صکوک برای تامین کنندگان و تامین شوندگان مالی شده است. این موارد عبارتند از:
1. در صکوک، موضوع اصلی، مالکیت یک دارایی است، در حالی که در اوراق قرضه، هسته اصلی بدهی است که در یک سو وام گیرنده و در سوی دیگر وام دهنده قرار دارد. همچنین نرخ وام نیز ثابت است.
2. اعتبار صکوک، به دارایی‌ای بستگی دارد که صکوک به پشتوانه آن صادر شده است، در حالی که اعتبار اوراق قرضه به ناشر یا صادرکننده آن وابسته است و با آن سنجیده می‌شود.
3. دارایی که صکوک به پشتوانه آن صادر می‌شود باید از نظر شرعی مجاز باشد، حال اینکه در انتشار اوراق قرضه، این مورد لحاظ نمی‌شود و هر نوع دارایی می‌تواند پشتوانه انتشار اوراق قرضه باشد.
4. امکان افزایش دارایی و ارزش ورقه صکوک وجود دارد اما در اوراق قرضه این شرایط فراهم نیست.
مواردی که در بالا گفته شد، از جمله دلایلی هستند که منجر به جذابیت بیشتر صکوک در بین فعالان بازار شده است. فارغ از تفاوت‌هایی که صکوک با رقبای جایگزین خود دارد، استفاده از صکوک دارای مزایایی است که اهمیت توسعه این ابزار را دو چندان می‌کند. این مزایا عبارتند از:
1. صکوک نقدینگی "بانی" را افزایش میدهد.
2. دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند یا غیر‌نقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می‌شود.
3. با اینکه قسمتی از دارایی‌ها از شرکت "بانی" جدا می‌شود، اما با این حال باز هم "بانی" می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند.
4. از آنجا که صکوک با پشتوانه‌ی دارایی‌منتشر می‌شود، دارای ریسک کمتر است و هزینه‌ی تأمین مالی را نیز کاهش میدهد. یک راه دیگر کاهش هزینه تأمین مالی استفاده از افزایش اعتبار است.
5. صکوک با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار به توسعه‌ی بازار سرمایه کمک می‌کند.
با توجه به نکاتی که در خصوص صکوک گفته شد، حال می خواهیم انواع صکوک را نام برده و توضیح مختصری راجع به هر یک ارائه کنیم. صکوک انواع مختلفی دارد که عبارتند از:
1. اوراق قرض الحسنه: این اوراق، بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به موجب آن قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آنها از دارندگان اوراق استقراض می‌کند و به همان مقدار بدهکار است و باید در سررسید معین یا عندالمطالبه به آن ها بپردازد.
2. اوراق وقفی: این نوع اوراق، اوراق بهادار با نامی هستند که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین (زمان احداث پروژه) منتشر می‌شود و به افرادی که قصد مشارکت در طرح‌های عام المنفعه را دارند واگذار می‌شود.
3. اوراق مرابحه: بیع مرابحه از زمان های گذشته بین مردم رایج بوده و هدف آن بیعی است که فروشنده قیمت تمام شده کالا (شامل قیمت خرید، هزینه‌های حمل و نقل، نگهداری، سایر هزینه های مربوطه) را به اطلاع مشتری می¬رساند و پس از آن مبلغ یا درصدی اضافه‌تری را به عنوان سود تقاضا می‌کند. این اوراق، اوراق بهاداری هستند که دارندگان آنها به صورت مشاع مالک دارایی مالی(دینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانویه هستند. اوراق مرابحه انواعی مانند اوراق مرابحه تأمین مالی، اوراق مرابحه تأمین نقدینگی و اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت‌های تجاری دارد.
4. اوراق اجاره: اوراق اجاره یکی از رایج‌ترین انواع اوراق بهادار اسلامی است که سرمایه‌گذاران می‌توانند در مقاطع زمانی معین، سود حاصل از سرمایه‌گذاری خود را دریافت کنند. این اوراق مبتنی بر سود معین و ثابت است، از همین رو این اوراق مهم‌ترین اوراق بهادار اسلامی است. در ادامه این مطلب به توضیح بیشتری در این خصوص می‌پردازیم.
5. اوراق استصناع: این اوراق، اسناد و گواهی‌های دارای ارزش یکسان هستند و برای تجمیع وجوه لازم برای ساخت کالایی استفاده می‌شوند که تحت تملک دارنده صکوک است.
6. اوراق سلف: سلف از اقسام بیع بوده و عکس نسیه است. هنگامی که شخصی تولید یا ارائه کالای معین را مورد هدف قرار میدهد، با انتشار این نوع صکوک قادر خواهد بود تا منابع مالی مورد نیاز خود را تامین کند. در واقع سرمایه‌گذاران در این اوراق، کالای مورد نظر را پیش خرید کرده‌اند.
7. اوراق منفعت: این اوراق اسناد مالی بهاداری هستند که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی با دوام، است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به او منتقل شده است.
8. اوراق جعاله: این اوراق بهادار، اوراق مالکیت مشاع خدمتی است که بر اساس قرارداد جعاله، انجام و تحویل آن تعهد شده است. بعد از پایان خدمت (موضوع جعاله) صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه خدمت خواهند بود. نتیجه خدمت ممکن است امتیاز مالی یا دارایی فیزیکی باشد.
9. اوراق مشارکت: این نوع صکوک، سندی است که گویای مالکیت دارنده آن نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحب اوراق مشارکت است.
10. اوراق مضاربه: در این نوع اوراق ناشر با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری کرده و بعنوان مضاربه در اختیار بانی قرار میدهد و بانی هم در فعالیت اقتصادی سودآور به کار می‌گیرد و در پایان هر دوره مالی سود حاصله را بر اساس نسبت‌هایی که روی اوراق درج گردیده است، میان خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.
11. اوراق مزارعه: این نوع اوراق بهادار بر اساس قرارداد مزارعه طراحی شده و ناشر با واگذاری این اوراق، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری کرده و با آن اراضی قابل زراعت خریداری می‌کند. سپس این اراضی را طی قرارداد مزارعه از طرف دارندگان اوراق به کشاورزان واگذار می‌کند تا روی این اراضی زراعت کنند و در پایان سال زراعی، محصول را با هم تقسیم کنند.
12. اوراق مساقات: ناشر با واگذاری این نوع از اوراق بهادار، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری کرده و با آن باغات قابل بهره‌برداری را خریداری کرده و سپس با وکالت از طرف دارندگان اوراق طی قرارداد مساقات به باغبانان واگذار می‌کند تا به آنها رسیدگی کنند و در پایان، محصول بدست آمده را با هم تقسیم کنند. در این نوع صکوک، دارنده اوراق نقش مالک، ناشر نقش وکیل و باغبان نقش عامل و اوراق مساقات سند مالکیت مشاع دارندگان است.
13. اوراق مشتقه: قراردادهای بین دو یا چند نفر که پرداخت‌های آن بر اساس موقعیت سنجی تعیین می‌شود. در واقع مشتقه‌ها ابزاری برای کاهش یا انتقال ریسک به شمار می‌آیند. برخی از انواع رایج این نوع اوراق شامل قراردادهای زیر هستند:
• قرارداد سلف
قرارداد سَلَف قراردادی است که در آن عرضه‌کننده بخشی از دارایی پایه را به ازای بهای نقد و مطابق قرارداد سلف به فروش می‌رساند تا در دوره تحویل به خریدار تسلیم کند. خریدار می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری شده را در یک قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش رساند که به این قرارداد نیز به اختصار سلف می‌گویند.
• قراردادهای آینده (آتی)
نوعی ابزار مشتقه است که به واسطه آن فروشنده تعهد می‌کند در زمان مشخصی (سررسید)، مقدار معینی از یک کالای مشخص را به قیمتی که در لحظه حال (الان) تعیین می‌کنند، به خریدار بفروشد. خریدار نیز طبق این قرارداد تعهد می‌کند کالای مذکور را با همان مشخصات (مقدار و زمان)، خریداری کند.
• قراردادهای معاوضه
قرارداد معاوضه یا سوآپ نوعی ابزار مشتقه است که طی آن توافقی بین دو شرکت برای معاوضه جریان نقدی در آینده (با دو نوع پرداخت متفاوت از بدهی یا دارایی) صورت می‌گیرد. این قرارداد تاریخ پرداخت و چگونگی محاسبه جریانات نقدی را که باید پرداخت شود مشخص می‌کند.
• قراردادهای اختیار معامله
اختیار معامله قراردادی دوطرفه بین خریدار و فروشنده است که براساس آن خریدار قرارداد حق (نه الزام و تعهد) دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. بنابراین براساس این قرارداد، دو طرف توافق می‌کنند که در آینده معامله‌ای انجام دهند. در این معامله خریدار اختیار معامله، در ازای پرداخت مبلغ معینی، حق خرید یا فروش دارایی مندرج در قرارداد را در زمانی مشخصی با قیمتی که هنگام بستن قرارداد تعیین شده است، به دست می‌آورد. از طرف دیگر، فروشنده قرارداد اختیار معامله، در مقابل اعطای این حق به خریدار با دریافت مبلغ معینی هنگام عقد قرارداد، براساس مفاد قرارداد، آماده فروش دارایی مذکور است.
همانطور که در بالا اشاره شد، 13 نوع صکوک وجود دارد که معمول‌ترین آنها صکوک اجاره است که بیشتر مورد استقبال فعالان اقتصادی قرار گرفته است. با توجه به تنوعی که در صکوک موجود است، می‌توان به ترویج بسترهای مناسب به منظور استفاده بیشتر و کارآتر از ابزارهای مالی اسلامی، از مزایای موجود در این ابزار بیشترین بهره را برد و نظام مالی کشور را بیش از پیش توسعه داد. ناگفته نماند استفاده از صکوک ریسک‌هایی را دارد که باید مورد توجه استفاده کنندگان این ابزار قرار بگیرد. این ریسک ها عبارتند از:
1. ریسک از بین رفتن دارایی: یعنی چنانچه به دارایی مورد اجاره در فرایند انتشار صکوک به هر دلیلی خسارت وارد شود، قاعدتا از ارزش دارایی کم شده و در نتیجه دارنده صکوک متضرر می‌شود. البته این نوع ریسک از طریق بیمه کردن دارایی‌ها به طور کامل از بین می‌رود.
2. ریسک نرخ سود: مبلغ اجاره‌بها در صکوک اجاره ثابت است و دارندگان این اوراق در هر دوره اجاره بهای ثابتی دریافت می‌کنند. در نتیجه با افزایش نرخ سود متداول در بازار، دارندگان صکوک اجاره در مقایسه با نرخ سود بازار سود کمتری دریافت می‌کنند.
3. ریسک کاهش قیمت دارایی: چنانچه ارزش دارایی‌ها در تاریخ سر رسید (پایان مدت اجاره) به هر دلیلی کاهش یابد دارندگان اوراق صکوک با زیان سرمایه‌ای مواجه می‌شوند. این ریسک را می‌توان از طریق اعطای اختیار فروش به دارندگان اوراق صکوک حذف کرد. به این صورت که آنها می‌توانند با اعمال اختیار فروش خود، صکوک را به قیمت مندرج در برگه اختیار فروش به "بانی" بفروشند.
با توجه به توضیحاتی که در بالا اشاره شد، شایان ذکر است در نهمین دوره بین المللی بازار سرمایه اسلامی که در 30 فروردین ماه سال جاری آغاز شد، شاپور محمدی، رییس سازمان بورس و اوراق بهادار اعلام داشت که از زمان انتشار صکوک در بازار سرمایه کشور تا کنون، 14.5 میلیارد دلار اوراق مالی اسلامی در کشور منتشر شده است که مانده این اوراق در سال 2017 برابر با 9.8 میلیارد دلار بوده است. همچنین وی از رشد 100 درصدی انتشار اوراق مالی اسلامی در سال 95 نسبت به سال 94 خبر دادند که حکایت از توسعه ابزار مالی اسلامی در اقتصاد کشور و بازار سرمایه دارد. از جمله اوراق صکوکی که در بازار سرمایه مورد داد و ستد قرار گرفته است، می‌توان به صمپنا، صایتل و صخابر اشاره کرد که جزو موفقترین صکوک منتشرشده محسوب می‌شوند.
با توجه به ممنوعیت انتشار اوراق قرضه در کشورهای اسلامی و تنوعی که اوراق صکوک به استفاده کنندگان این ابزار ارائه می‌کند، شکی نیست که جایگزینی صکوک با اوراق قرضه قطعا می‌تواند عواید بسیار مناسبی را برای اقتصاد کشور و همچنین استفاده کنندگان این ابزار فراهم آورد. امید است با همت مسئولان و مطالبه سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی شاهد رشد هر چه بیشتر این اوراق در بازار سرمایه و اقتصاد کشور باشیم.
نظرات :
شما می توانید اولین نفری باشید که برای این مطلب نظر می دهید.